Καλομοίρης, Μανώλης (1883–1962)

   Ο Μανώλης Καλομοίρης υπήρξε συνθέτης, μουσικοκριτικός και παιδαγωγός. Πρωτεργάτης και σημαντικότερος εκπρόσωπος της Ελληνικής Εθνικής Μουσικής Σχολής, κυριάρχησε στη μουσική ζωή της Ελλάδας από τα μέσα της δεκαετίας του 1910 και για όλο το πρώτο ήμισυ του 20^ού αιώνα, πρωτοστατώντας ταυτόχρονα στη δημιουργία μουσικών θεσμών και σωματείων και κατέχοντας διοικητικές θέσεις.
   Μοναχοπαίδι του Ιωάννη Καλομοίρη, γιατρού από τη Σάμο, και της Μαρίας Χαμουδοπούλου από τη Σμύρνη, γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 14 Δεκεμβρίου 1883. Σε ηλικία τεσσάρων ετών έχασε τον πατέρα του και την ανατροφή του ανέλαβε ο αδελφός της μητέρας του, Μηνάς Χαμουδόπουλος. Μεγάλωσε μέσα σε ένα ευκατάστατο, διανοούμενο αστικό περιβάλλον, αλλά και κοντά στην ελληνική παράδοση, που ως βιωματικός παράγοντας έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο αργότερα στη συνθετική του παραγωγή. Η Σοφία Σπανούδη, σημαντικότερη δασκάλα του στο πιάνο, τον μύησε και στην ποίηση του Κωστή Παλαμά, που έμελλε να σταθεί αργότερα για τον Καλομοίρη βασική πηγή έμπνευσης.
   Το 1901 ξεκίνησε σπουδές πιάνου και θεωρητικών στη Σχολή Μουσικής και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Εταιρείας Φίλων της Μουσικής της Βιέννης, με καθηγητές τους Bίλχελμ Ράουχ, Άουγκουστ Στουρμ (πιάνο), Xέρμαν Γκραίντενερ (θεωρητικά και σύνθεση) και τον φημισμένο μουσικολόγο Eυσέβιο Μαντυτσέβσκι (ιστορία της μουσικής, οργανογνωσία). Στο συντηρητικό περιβάλλον της Βιέννης διαμόρφωσε στέρεες θεωρητικές βάσεις σύμφωνα με τη γερμανο-αυστριακή παράδοση, ήρθε σε επαφή με το έργο των μεγάλων κλασικών και ρομαντικών δημιουργών και εντυπωσιάστηκε από τον Βάγκνερ και από εκπροσώπους εθνικών σχολών. Εκεί συνέθεσε τα πρώτα του έργα. Κάποια από αυτά θα τα χαρακτήριζε αργότερα ως «μικρά προανακρούσματα» της δημιουργικής του πορείας. Εδώ, γαλλικές και γερμανικές ρομαντικές επιρροές συνδυάζονται με ένα «τοπικό Ελληνοανατολίτικο χρώμα», όπως χαρακτηριστικά το περιγράφει ο ίδιος.
   Αποφοιτώντας με δίπλωμα πιάνου τον Ιούλιο του 1906, παντρεύτηκε τη συμφοιτήτριά του Χαρίκλεια Παπαμόσχου και μετακόμισαν στο Χάρκοβο (τότε Ρωσία, σήμερα Ουκρανία), όπου εργάστηκε ως δάσκαλος πιάνου στη Μουσική Σχολή του Λυκείου Θηλέων Ομπολένσκι. Ερχόμενος σε άμεση επαφή με έργα της ρωσικής εθνικής σχολής και το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, αποκρυστάλλωσε την ιδεολογική και συνθετική του αισθητική, την οποία εξέφρασε μέσω άρθρων στο δημοτικιστικό περιοδικό Νουμάς, υποστηρίζοντας ένα ελληνοκεντρικό σύστημα μουσικής γραφής και παιδείας. Στο Χάρκοβο συνέθεσε τραγούδια για φωνή και πιάνο σε ποίηση δημοτικιστών (Παλαμά, Μαλακάση, Πάλλη) αλλά και του ιδίου, σκηνική μουσική για το θεατρικό έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου Στέλλα Βιολάντη (1909) και το πρώτο του συμφωνικό έργο, Ρωμέικη σουίτα (1907). Αν και πρώιμο έργο, εμφανίζει ήδη πολλά στοιχεία που έμελλε να χαρακτηρίσουν και αργότερα μεγάλο μέρος της μουσικής του γραφής: προγραμματικός – εξωμουσικός χαρακτήρας των οργανικών συνθέσεων, έμπνευση από την ελληνική παράδοση, ποίηση και λογοτεχνία, χρήση χαρακτηριστικών ελληνικών ρυθμών και τρόπων, αντιστικτική γραφή και συνεχής επεξεργασία μοτιβικού υλικού, χρήση τριημητονίου και βηματικής —συχνά χρωματικής— κίνησης σε συνοδευτικά σχήματα εν είδει γκλισάντι, κυκλική μορφή.
   Στις 11 Ιουνίου 1908 έδωσε στο Ωδείο Αθηνών συναυλία αποκλειστικά με έργα του· ημερομηνία-ορόσημο για την παρουσία του ως συνθέτη αλλά και ως εκφραστή μιας ελληνικής εθνικής μουσικής, καθώς το γραμμένο στη δημοτική συνοδευτικό κείμενο, όπου εκφράζει τις θέσεις του, λειτουργεί ως μανιφέστο, σηματοδοτώντας την έναρξή της.
   Το φθινόπωρο του 1910 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Τον Δεκέμβριο διηύθυνε την πρώτη συμφωνική συναυλία με έργα του στο Ωδείο Αθηνών, στο οποίο από τις αρχές του 1911 ανέλαβε τη θέση εφόρου θεωρητικών, καθηγητή πιάνου, αρμονίας, αντίστιξης, σύνθεσης, και επίσης, για μικρό χρονικό διάστημα, και δασκάλου ιστορίας της μουσικής. Το 1918 διορίστηκε Γενικός Επιθεωρητής Στρατιωτικών Μουσικών (1918-1920, 1922-1937).
   Με το ανέβασμα της πρώτης του όπερας Ο Πρωτομάστορας το 1916, βασισμένη στη φερώνυμη τραγωδία του Καζαντζάκη, καταξιώθηκε ως συνθέτης και κύριος εκφραστής μιας εθνικής μουσικής ανανέωσης, καθώς το έργο αυτό, όπως και πολλά άλλα που συνέθεσε μέχρι το 1922 [Μαγιοβότανα (1914) κύκλος τραγουδιών, Το δαχτυλίδι της Μάνας (1917) μουσικόδραμα, Η συμφωνία της Λεβεντιάς (1920)], απηχεί το πνεύμα του μεγαλοϊδεατισμού και της εθνικής ευφορίας που επικρατεί την περίοδο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
   Από τις αρχές της δεκαετίας του ’20 παρατηρείται επίσης εμφάνιση ιμπρεσσιονιστικών στοιχείων σε έργα όπως Ο Πραματευτής, Πρώτη ραψωδία για πιάνο, Τρίο και Κουαρτέτο σαν φαντασία, ο κύκλος τραγουδιών Σ’ αγαπώ σε ποίηση Παλαμά και η Συμφωνία αρ. 2 «των ανίδεων και των καλών ανθρώπων», με χρήση της χορωδίας εν είδει φωνωδίας.
   Η περίοδος μετά από τα τραγικά γεγονότα του 1922 ακολουθήθηκε την επόμενη χρονιά από προσωπική τραγωδία, όταν σκοτώθηκε ο δεκαεξάχρονος γιος του Γιαννάκης. Το 1926 απεχώρησε από το Ελληνικό Ωδείο, το οποίο είχε ιδρύσει το 1919, και ίδρυσε το Εθνικό Ωδείο, το οποίο διηύθυνε έως το 1948, οπότε ανέλαβε πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου μέχρι τον θάνατό του. Στο πλαίσιο της μουσικοπαιδαγωγικής του δράσης, συνέθεσε κατά καιρούς έργα για πιάνο, πολλά χορωδιακά και επίσης συνέγραψε μια σειρά θεωρητικών εγχειριδίων και σολφέζ. Μέχρι το 1930 παρήγαγε πολύ λίγα έργα, ξεκίνησε όμως συστηματικότερες προσπάθειες για εκτέλεση έργων του στο εξωτερικό.
   Η Συμφωνία αρ. 2 (1931) σηματοδοτεί το νέο του συνθετικό ξεκίνημα που θα συνεχιστεί αδιάκοπα μέχρι τον θάνατό του. Κυριότερα έργα της δεκαετίας του ’30 είναι το Συμφωνικό κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα (1935), τα Τραγούδια και Στ’ Όσιου Λουκά το μοναστήρι (1937) σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού, το Τρίπτυχο για ορχήστρα (1937) και τα Πρελούδια για πιάνο (1939). Τη δεκαετία του ’40 συνέθεσε μεταξύ άλλων τα συμφωνικά ποιήματα Μηνάς ο Ρέμπελος (1940) και Ο θάνατος της Αντρειωμένης (1943), το μουσικό παραμύθι Ανατολή (1945), τη Σονάτα για βιολί και πιάνο (1948) και κύκλους τραγουδιών, πολλούς σε ποίηση Παλαμά, καθώς και δύο ιδιαίτερα εσωτερικούς και αυτοβιογραφικούς κύκλους σε ποίηση του συμβολιστή Κωνσταντίνου Χατζόπουλου. Μέσα στη δίνη του πολέμου, ξεκίνησε να συγγράφει/συνθέτει παράλληλα τα φιλολογικά (Η ζωή μου και η τέχνη μου) και τα μουσικά του απομνημονεύματα (Από τη ζωή και τους καημούς του Καπετάν Λύρα). Σημαντικότερο γεγονός και ταυτόχρονα αποκορύφωμα της διεθνούς καριέρας του αποτέλεσε το ανέβασμα του Δαχτυλιδιού της Μάνας στην Φόλκσοπερ του Βερολίνου (πρεμιέρα 2 Φεβρουαρίου 1940). Το 1945 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, στην έδρα της Μουσικής που δημιουργήθηκε γι’ αυτόν. Τη δεκαετία του ’50 ολοκλήρωσε την όπερά του Τα ξωτικά νερά (1950), βασισμένη στο δραματικό ποίημα The Shadowy Waters του W.B. Yeats, και το Κοντσερτάκι για βιολί και ορχήστρα. Στη Συμφωνία αρ. 3 «Παλαμική» (1955) και το κύκνειο άσμα του, τον μουσικό θρύλο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος (1961), βασισμένο στη ομότιτλη τραγωδία του Καζαντζάκη, η μουσική γλώσσα του συνθέτη φθάνει στα όρια της ατονικότητας, χωρίς ποτέ να τα ξεπεράσει.
   Ο Καλομοίρης απεβίωσε στις 3 Απριλίου 1962 και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Για την προσφορά του στη μουσική και για το συνθετικό του έργο έλαβε διεθνώς πολλές τιμητικές διακρίσεις. Μερίμνησε για την υστεροφημία του διατηρώντας ένα πλούσιο αρχείο που περιλαμβάνει τα χειρόγραφά του, αποκόμματα Τύπου σχετικά με το έργο του, αλληλογραφία, ομιλίες και άλλα τεκμήρια, τα οποία από το 1980 διαχειρίζεται ο Σύλλογος «Μανώλης Καλομοίρης», ο οποίος ιδρύθηκε με στόχο τη μελέτη, διάδοση και αξιοποίηση του έργου τού συνθέτη.

Μυρτώ Οικονομίδου
Μουσικολόγος
Υπεύθυνη Αρχείου Συλλόγου «Μανώλης Καλομοίρης»