Πρόλογος

   Ὁ πασίγνωστος γερο-Δῆμος (Σεπτ.-Ὀκτ. 1859) τοῦ Παύλου Καρρέρ (1829-1896), σὲ ποίηση Ἀριστοτέλη Βαλαωρίτη, ἀποτελεῖ τὴν ἐμβληματικότερη μελωδία ὅλης τῆς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς. Ἡ δημοτικότητά του (τόσο μεγάλη ὥστε νὰ λησμονηθεῖ ἐντελῶς ὁ συνθέτης, καὶ τὸ ἔργο νά θεωρεῖται ὡς δημοτικὸ τραγοῦδι), εἶναι πιθανότατα μοναδικὴ στὰ παγκόσμια μουσικὰ χρονικά.
   Τὶς δύο σημαντικότερες χρονολογικὰ καὶ ἀσφαλῶς ἀπὸ τὶς ἀρχαιότερες μνεῖες τοῦ τραγουδιοῦ ὀφείλουμε στὸν ἴδιο τὸ συνθέτη, στὸ σωζόμενο μέρος τῶν ἀνεκτίμητων Ἀπομνημονευμάτων του ποὺ διακόπτονται ἀπότομα στὸ ἔτος 1887.^[1] Μνεία πρώτη:

Τὰς 20 Ἀπριλίου 1859 ἀνεχωρήσαμεν ὅπως κάμωμεν μίαν καλλιτεχνικήν ἐκδρομὴν μέχρι Σμύρνης. Kαὶ κατὰ πρῶτον εἰς τὰς Πάτρας ὅπου (…) παρεμείναμεν ὀλίγας ἡμέρας διὰ τὰς ἑορτὰς τοῦ Πάσχα. Ἐν τῇ μεγάλῃ πανηγύρει τοῦ Γεροκομειοῦ, ὅπου συνάζονται χιλιάδες ἀνθρώπων καὶ ἀπὸ ὅλα τὰ γύρωθεν χωριά, ἔλαβον τὴν πρώτην νύξιν διὰ τὴν μελοποίησιν τοῦ δευτέρου κλέφτικου ἅσματός μου «Ἐγέρασα μωρὲς παιδιά», ποίησις Βαλαωρίτου, καὶ τὸ ὁποῖον μετέπειτα ἐπρόσθεσα εἰς τὸν Μᾶρκον Bότζαρην.^[2]

   Δὲν διευκρινίζει ποιὰ ἀκριβῶς ἦταν αὐτὴ ἡ νύξις καὶ δὲν ἀναφέρει πότε ἐνσωμάτωσε τὸ τραγοῦδι στὴν 4πρακτη ὄπερά του Μᾶρκος Μπότσαρης. Ἀγνοοῦμε ἂν αὐτὸ ἔγινε πρὶν ἀπὸ τὴν παγκόσμια «πρώτη» τοῦ ἔργου (Πάτρα, 30 Απριλίου, 1861) ἢ σὲ κάποια μεταγενέστερη διδασκαλία του. Μνεία δεύτερη:

Τὸν Σεπτέμβριον καὶ Ὀκτώβριον τοῦ 1859 ἔγραψα τὴν ἐξακολούθησιν τῶν «Ἑλληνικῶνμελωδιῶν» μου – «Ἀνθὸς καὶ ἡ Αὐγούλα» - «Τὸ Φεγγάρι» - «Ὁ Δῆμος» - «Τὸ Μοιρολόϊ τοῦ Σαραντάρα», ποίημα Διον. Kαρρέρ - «Ἀγάπη» - «Ὁ Στρατιώτης» καὶ ἐπὶ τέλους τὴν δημοτικωτάτην καταστᾶσαν μελωδίαν ἐπὶ ποιήσεως Ἰουλίου Τυπάλδου «Ἡ Μαρία» (…) ^[3]

   Μορφολογικὰ θὰ χαρακτηρίζαμε τὸ γερο-Δῆμο στροφικὸ τραγοῦδι, μὲ στοιχεῖα τριμεροῦς μορφῆς (AABA). Καὶ μόνο ἡ παρεμβολὴ τοῦ Β (μέτρο 88 καὶ μετά), Τρέχα παιδί μου γρήγορα, τρέχα ψηλὰ στὴ ράχη, θὰ ἀρκοῦσε γιὰ νὰ διαψεύσει ὅσους διατηροῦσαν τὴν ἐντύπωση ὅτι πρόκειται γιὰ δημοτικὸ τραγοῦδι.
   Ἡ μεταγραφὴ τοῦ ἔργου γιὰ κουαρτέτο ἐγχόρδων ἀπὸ τὸν Νίκο Σκαλκώτα δὲν εἶναι εὔκολο νὰ χρονολογηθεῖ. Ἡ χειρόγραφη παρτιτούρα τοῦ Σκαλκώτα δὲν σώζεται, ὅμως βρέθηκαν οἱ χειρόγραφες πάρτες τῶν ὀργάνων καί, τὸ 1963, παραδόθηκαν στὸ Ἀρχεῖο Σκαλκώτα ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς Κουτσιμάνη, συνεργάτες τοῦ Σκαλκώτα στό «Κουαρτέτο  Ἀθηνῶν». Ὁ Κωστῆς Δεμερτζῆς τοποθετεῖ τὴ μεταγραφῆ γύρω στὸ 1949, ἐνῶ ὁ Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου ἐκτιμᾶ ὅτι ἔγινε δύο χρόνια νωρίτερα – γύρω στὸ 1947 – καὶ τῆς δίνει ἀριθμὸ καταλόγου 37α. Ὁ Σκαλκώτας ἐργάστηκε μὲ βάση τὴν (ἀχρονολόγητη) ἔκδοση γιὰ φωνὴ καὶ πιάνο ἀπὸ τὸν οἶκο Ζ. Βελούδιου (μὲ αὔξοντα ἀριθμὸ 46, 1887/88;) ἢ ἀπὸ κάποια ἀνατύπωσή της καὶ ἡ ἐνασχόλησή του μὲ τὸ ἔργο θέτει τὸ σημαντικότατο ἐρώτημα τοῦ βαθμοῦ τῆς ἐξοικειώσεώς του μὲ τὴν ἑλληνικὴ μουσικὴ τοῦ 19ου αἰ. (ἐπικρατούντως ἑπτανησιακή, ὡς γνωστόν) καὶ τῆς τυχὸν συνειδητοποιήσεως ἀπὸ μέρους του τῶν συνεπειῶν τῆς ἱεροεξεταστικῆς καταδίκης της ἀπὸ τὸν Μανώλη Καλομοίρη.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΕΩΤΣΑΚΟΣ

^[1] Γιώργου Λεωτσάκου: Παῦλος Kαρρέρ: Ἀπομνημονεύματα καὶ Ἐργογραφία, ἔκδ. Μουσείου Μπενάκη καὶ Τμήματος Μουσικῶν Σπουδῶν Ἰονίου Πανεπιστημίου (Ἀθήνα, 2003), σ. 294. Ἐφεξῆς: Kαρρέρ / Ἀπομνημονεύματα.

^[2] Kαρρέρ / Ἀπομνημονεύματα, φύλλο 14 recto, σ. 119.

^[3] Kαρρέρ / Ἀπομνημονεύματα, φύλλο 15 recto, σσ. 120-121.